Sherlock Holmes: Khôn hơn, lanh hơn, mạnh hơn

Sherlock Holmes thuộc loại nhân vật hư cấu sống dai hơn người thật và ngày càng to lớn hơn nguyên mẫu được tác giả sáng tạo. Sinh thời nhà văn Anh  Arthur Conan Doyle (1859-1930) viết tổng cộng chỉ hơn năm mươi truyện ngắn và bốn truyện dài về tay thám tử tài ba có trí thông minh siêu việt tên là Sherlock Holmes, thế nhưng từ đó đến nay người ta đã làm hơn 200 phim  truyện và vô số phim truyền hình khai thác từ nhân vật lừng danh này. Tất nhiên người ta không thể đơn giản nhai đi nhai lại nguyên tác . Nhiều thế hệ  tác giả kịch bản đã không ngừng vẽ rắn thêm chân. Chẳng hạn trong phim Tuổi trẻ Sherlock Holmes sản xuất  trong thập niên 1980 rất nổi tiếng ở Mỹ, kể chuyện học hành quậy phá và phiêu lưu của Sherlock thưở là học sinh một trường nội trú ở Anh. Phim này chỉ có tên nhân vật là thuộc bản quyền của Doyle.

Mặc dù không nổi tiếng bằng Frankenstein và Dracula, nhưng Sherlock Holmes đã vượt ra giới hạn nhân vật tiểu thuyết để trở thành huyền thoại /  truyền thuyết dân gian. Sherlock Holmes trở thành đại diện cho một thứ lớn hơn và căn cơ hơn  nhân vật  thám tử thông minh trong một loạt truyện trinh thám do Doyle sáng tạo: trở thành nguyên mẫu điển hình của một người điều tra xuất sắc dùng trí thông minh sắc sảo để phá án. Kỳ phùng địch thủ của ông là những  kẻ thông minh ngang ngữa, nhưng lại dùng trí tuệ để vi phạm luật pháp.  Vì vậy những câu chuyện  Sherlock Holmes thường là những cuộc đấu trí thú vị,  đào sâu mối quan hệ giữa trí tuệ và đạo đức, đặt vấn đề “lương tâm” trong trật tự xã hội, để “thiện thắng ác”, được sự tán thưởng của công chúng tử tế. 

Một thoáng liếc qua bối cảnh xã hội những câu chuyện Sherlock Holmes có thể giúp việc thưởng thức tác phẩm.  Arthur Conan Doyle sống và viết vào thời nữ hoàng Victoria trị vì nước Anh, một thời thịnh trị  được sử gia gọi  là thời đại Victoria.  Thời đó cuộc cách mạng kỷ nghệ bắt đầu ở Anh và những thành tựu nhanh chóng thay đổi suy nghĩ và lối sống con người;  kiến trúc, văn học, nghệ thuật, giáo dục đều phát triển ngoạn mục;  xã hội gia tăng nhu cầu hưởng thụ, chuộng sự “sang trọng”, “trí thức”. Mặt khác, dân số tăng nhanh, cách biệt giữa các tầng lớp dân chúng ngày càng lớn, người nghèo chen chúc trong những khu nhà ổ chuột , trẻ em lao động vất vả, đỉ điếm nhan nhản, trộm cắp như rươi, kẻ giết người hàng loạt nhởn nhơ ngoài vòng pháp luật. Sự cách biệt, tương phản của xã hội này được phản ảnh trong  tác phẩm của  hai nhà văn tiêu biểu cho thời này là Charles Dickens, William Makepeace Thackeray.

 Arthur Conam Doyle cũng là nhà văn nổi tiếng đương thời, nhưng không chú trọng phản ảnh và phê phán hiện thực như Dickens và Thackeray. Tác phẩm của Doyle mở đường cho một thể loại văn học mới: truyện trinh thám, mà nhiều nhà phê bình văn học xếp vào loại văn học giải trí, hay văn học đại chúng.   Người khó tánh không chịu xếp Doyle ngang hàng với Dickens và Thackeray.  Ngày nay, trong khi tác phẩm của Dickens và Thackeray được đọc ở trường học thì tác phẩm của Doyle chiếm lĩnh sân khấu, ti vi, điện ảnh, và Sherlock Holmes nổi tiếng khắp Đông Tây Nam Bắc suốt cả thế kỷ nay và không ngừng được sáng tạo lại. Mới đây nhứt là phim Sherlock Holmes: A Game of Shadows (đã chiếu ở các rạp thành phố HCM với tựa Sherlock Holmes và trò chơi của bóng đêm).

Trong phim mới này có đủ thứ không hoàn toàn ăn nhập với nhau: các nhân vật chính nói năng ăn mặc kiểu Victoria, mà có nhà phẫu thuật đồ nhựa có thể thay đổi hoàn toàn hình dạng con người, lại có những doanh nhân sản xuất vũ khí Đức, và có cả những dân hát rong tụ tập ở ngoại ô Paris, lẫn quí ngài đại sứ đến từ triều đình các nước châu Âu. Tuy nhiên tất cả đều được gài vô cuộc đọ sức giữa hai trí tuệ siêu việt là Sherlock Holmes và giáo sư Moriarty, được coi là tội phạm cực kỳ thông minh ở Âu châu vào cuối thế kỷ thứ mười chín.  Với giàn diễn viên ăn khách Anh và Mỹ, phim nhắm vào khán giả trẻ, cỡ tuổi  trung học,  đạo diễn đẩy tốc độ phim nhanh,  giữ được độ căng thẳng, xài nhiều phù phép kỷ thuật, và có đủ những màn đánh đấm, nổ tung, chết người.

Sherlock Holmes trong sách của Doyle có biết một thứ võ thuật Nhựt bổn mà ông gọi là “baritsu”, không hiểu là võ gì, còn Sherlock trong phim, do Robert Downey  Jr. đóng, thì chơi nhuần nhuyễn võ thuật của phim Hồng Kông, gia vị  bằng kiểu ứng phó nhanh nhạy sắc cạnh như điệp viên James Bond. Tận dụng kỷ thuật của cả ba lĩnh vực phim hành động, gián điệp, và trinh thám, những nhà sản xuất cũng ráng giữ được tính chất cốt lõi của thương hiệu Sherlock Holmes: hơn thua bằng trò đấu trí, bắt đầu  từ những chi tiết tầm thường nhứt  phăng ra những vấn đề lớn lao, dùng trí tuệ phi thường giải quyết vấn đề cực kỳ bí ẩn phức tạp, để cứu vãn trật tự thế giới. Sherlock trong phim giống nhân vật  phim hành động cậy nhờ nắm đấm hơn một quí ông  Ăng lê chững chạc đường hoàng  của thế kỷ mười chín. Mà có thể ý đồ của nhà sản xuất là tân tạo  hình ảnh Sherlock Holmes như một anh hùng hành động  thế kỷ hai mươi mốt.

Trong buổi chiếu phim cuối tuần mà đa số khán giả tuổi dưới hai mươi, ai bận tâm đến hiện thực xã hội đầy bi hài kịch thời kỷ nghệ hóa và phát triển? Ai bỏ tiền và thì giờ để nghiền ngẫm những  cuốn sách như Hội chợ phù hoa  của Thackeray hay Câu chuyện hai thành phố của Dickens? Ngay cả Sherlock Holmes của Doyle cũng không chắc tồn tại nếu không thay đổi: trong bộ phim mới này, để chinh phục khán giả trẻ, Sherlock Holmes không chỉ  thông minh hơn, mà phải khôn hơn, lanh hơn, mạnh hơn (không kể trẻ hơn và đẹp trai hơn) đối thủ.