Nhớ nhà vườn
Nhà ngoại tôi ở xứ vườn miền Đông Nam bộ.
Nhà cũ, mái ngói, vách ván, cột gỗ, nền đất, thấp và nhỏ, ẩn khuất giữa khu
vườn rộng. Vườn thực ra cũng không rộng lắm, khoảng 4.000 thước vuông, nhỏ hơn diện tích một số nhà vườn ở Huế.
Lần đầu tiên tôi thăm Huế là năm 1998, chưa nghe nói nhiều về
văn hóa nhà vườn. Được người quen đón về nhà chơi, tôi đã thú vị chứ không ngạc nhiên khi thấy ở
tận chốn kinh kỳ, người ta cũng có vườn quanh nhà và cách sống không khác mấy ở
làng quê mình. Trước đó tôi đã đi thăm nhiều nơi dân cư khác ở vùng
đồng bằng sông Cửu Long, vườn chung quanh nhà gần như điều tất nhiên. Tôi không
thắc mắc gì, “thì cùng một nước, cùng một nền văn hóa.” Với lại, nhà phải có vườn chứ. Chẳng qua ở
chốn thị thành chật chội như Sài Gòn người ta mới phải sống chen chúc, nhà sát
vách chung tường, lại chồng cái này lên cái kia.
Sau này
tôi đọc một số bài viết về nhà vườn Huế, cũng thú vị khi các tác giả
viết về nhà vườn Huế như một văn hóa đặc thù Huế, một phong cách sống độc
đáo Huế, thể hiện tâm hồn Huế, sự hài
hòa giữa thiên nhiên và con người Huế, sự bổ sung giữa vật chất và tinh thần
Huế, sự cân bằng trong cuộc sống Huế, chỉ có ở người Huế, xứ Huế. Có thể nhà
vườn ở miền Đông hay miền Tây xứ Nam kỳ không độc đáo vì chỉ mô phỏng theo
“ngoài Huế” và thế nào cũng có ít nhiều biến đổi theo phong thổ và bối cảnh lịch sử địa phương.
Có dịp đến thăm nhà một người bạn sống ở
bên Kampuchia, tôi lại thấy một không
gian sinh sống quen thuộc. Tuy nhà sàn, nhưng cũng bằng gỗ và ngói, chung quanh
là xoài, vú sữa, đu đủ, chuối, thơm, xen lẫn với giàn bầu bí, mấy vạt rau thơm,
mấy cây bông vạn thọ, bông trang, bông phượng vĩ. Trong viện bảo tàng ở Seoul tôi thấy mô hình cư trú người Korea cũng có
sự gắn kết giữa nhà và vườn. Đi chơi ở Ireland
tôi được dẫn đến thăm nơi trưng bày văn hóa cổ truyền, thấy người ta
cũng có vườn bên cạnh hay chung quanh nhà ở. Nhà vườn có vẻ như mẫu số văn hóa
chung của nhiều dân tộc ở đó đây trên trái đất.
Cũng giống như nhà vườn ở Huế (và nhiều
nơi khác) nhà vườn ở miền Đông Nam bộ quê
tôi đang biến mất hay biến dạng dần khi đất thổ cư trở nên đắt đỏ, cách
sống và nhu cầu ở của người ta cần được hiện đại hóa. Những ngôi nhà bê tông
cửa kính luôn đóng kín (vì gắn máy lạnh) cách ly con người với thiên nhiên đã
đành, cách ly họ với cả chòm xóm láng giềng. Nhà
ngoại tôi (nay là nhà cậu Út ) cũng được
xây lại như vậy. Tuy nhà vẫn nằm giữa vườn , nhưng chỏi lỏi với chung quanh, và
cây cỏ chung quanh cứ thờ ơ mọc, chẳng biết số phận mình ra sao, khi mà những
dự án qui hoạch này nọ cứ “nghe nói” mà không biết bao giờ nhìn thấy. Nhiều
người cứ mong ngóng huyện trở thành quận, thị xã “lên” thành phố, để chuyển đổi
đất vườn thành đất thổ cư, chia lô một hai trăm mét vuông mỗi nền nhà cho dễ
bán. Người ta dứt bỏ mối quan hệ với tự nhiên, làm rạn nứt cả những quan hệ
người với người.
Vậy mà gần đây trong giới trung lưu độ thị
lại rộ lên phong trào xây / sống kiểu “nhà vườn”. Xem mẫu quảng cáo của một số
công ty kiến trúc - xây dựng, thấy trong nhiều thiết kế nhà là chính, như một
biệt thự, villa, vườn như chút thiên nhiên khuyến mãi kèm theo. Trong không
gian đô thị, vườn “cổ điển” đương nhiên là một sự xa xỉ. Một ban công hay gầm
cầu thang hay ô giếng trời thả lan mấy dây trầu bà trầu ông chen với cây phát
tài thủy trúc lẫn giữa mấy phiến đá hòn sỏi … có thể không chính danh là vườn.
Nhưng nếu người ta tìm được trong hoạt động chăm sóc cây cỏ mỗi ngày những phút
thanh thản bình yên và sự gần gũi hài hòa với thiên nhiên, thì một chậu bonsai,
một hòn đá rêu phủ… cũng đầy đủ phong vị vườn.
Tôi thấy kiểu vườn này giống như
viên vitamin C thay thế cho cóc ổi xoài cam. Nhưng có còn hơn không.
Nhà vườn khác với biệt thự, villa như thế nào? Đây là sự
phân biệt của riêng tôi để tiện cho bài viết này. Biệt thự, villa chỉ là nhà, hoặc
nhà là phần chủ yếu, có thể có vườn kiểng chung quanh. Nhà vườn thì hiển nhiên
gồm nhà và vườn. Trước nhà là vườn kiểng, bên hè và sau nhà có vườn rau, vườn
cây ăn trái (không nhứt thiết luôn đúng trật tự này), lại còn xen lẫn hồ / ao,
giếng, chuồng, kho… hay vài kiến trúc phụ (buồng tắm, cầu tiêu…) Vườn đồng thời
là không gian sống quan trọng ngang với nhà, chứ không phải chút cây cỏ sỏi đá
trang điểm cho ngôi nhà. Vườn có thể
sinh huê lợi với chút sản phẩm nông nghiệp, nhưng không phải là công cụ
sản xuất đem lại nguồn thu nhập chính cho một gia đình sống đầy đủ về vật chất.
Người sống trong nhà vườn không nhứt thiết là nông dân,
nhưng để bảo quản nhà vườn cần có những hoạt động và tri thức về nông nghiệp. Không
thể làm vườn “hụ hợ” mà có được vườn tươi tốt. Nhà vườn được chăm sóc kỹ, đúng
khoa học bởi những bàn tay dày kinh nghiệm nghề nông, thì mới tỏa khí hưng vượng. Đồ đạc trong nhà bỏ mặc thì bụi bám theo thời
gian, dăm bữa nửa tháng sau lau chùi lại sáng trưng. Nhưng vườn gồm những “sinh
vật”, một hai ngày thiếu nước cây cỏ chết héo, thừa nước cây cỏ chết úng, rồi
còn sâu bọ, cỏ rác, khi phải mé nhánh tỉa cành, rồi phải trồng cây mới, và đủ
thứ việc khác nữa. Chứ không thì cây cối già rồi chết cả, hoặc gảy đổ hư hao vì
thời tiết sâu bệnh. Giữa các “sinh vật”, dù là người, động vật hay thực vật, có
một mẫu số truyền thông nào đó mà khoa học chưa giải thích được. Tin
tôi hay không thì tùy, nhưng tôi
có trồng một cây thiết mộc lan trong chậu, suốt hai mươi năm tôi nghiệm không sai là hễ tôi bệnh thì cây èo uột, khô lá, hễ tôi có chuyện vui thì cây hớn hở … trổ bông.
Người ta nói “đồ vật có hồn” trong những ngôi nhà
cổ. Đồ vật còn có hồn huống chi là sinh vật. Tuy nhiên, vườn không “cổ” theo
thời gian như nhà hay đồ vật trong đó. Vườn được chăm sóc tốt luôn trẻ trung,
mới mẻ, tràn trề sức sống. Cho dù cây
mai năm chục năm hay trăm năm tuổi, hoa vẫn vàng thắm khi đón xuân về. Cho dù
vạt rau bên hè đã có từ thời bà ngoại mới về làm dâu, đến nay cháu của ngoại
cũng đã bạc đầu, vậy mà bao thứ rau thơm vẫn thơm vẫn xanh vẫn mơn mởn sau mỗi
trận mưa hè. Cây mận trắng ngày xưa đứa
nhỏ nào hay leo trèo không được thọ lắm. Nhưng cây bòn bon tơ đã thế ngay chỗ cây mận chết già. Rồi đám rau càng
cua – Chúng vẫn mọc ở cạnh lu nước từ
lúc đứa nhỏ mới biết bò mon men ra đó, cho đến bây giờ đứa bé
thành ông già, đám rau ấy luôn nhận ra người cũ, hễ người về thăm là chúng mọc rộ lên, biếc xanh
như bông cẩm thạch. Cho nên người luống tuổi thích làm vườn.
Người muốn lập nhà vườn chắc là người muốn sống hòa bình với
thiên nhiên. Chứ không phải chán đời, ngán người. Thiên nhiên luôn khơi gợi đức
hiếu sinh, khiến người ta ham sống, yêu đời, quan tâm đến thế giới chung quanh,
đến các loài, và dạy cho người ta giá trị của sự đoàn kết, tương trợ, gắn kết nhau. Sống yên lành thanh
thản với thiên nhiên là cách sống nhân văn nhứt.
Lý Lan
