Nhà thơ nữ quyền
Hôm 28/3/2012, hầu hết các trang /báo/ tạp chí văn học
Mỹ đều có bài viết trang trọng về Adrienne Rich, người vừa rời cõi trần gian này
ngày hôm qua. Bà được tôn xưng trên những tựa bài lớn là “nhà thơ nữ quyền” với những từ kèm theo như “gây ảnh hưởng lớn lao”, “được trao nhiều giải
thưởng”, “tiên phong trong phong trào nữ
quyền”, “một trong những trí thức hàng đầu” với những trích dẫn từ các nhà phê bình văn học,
như Helen Vendler, giáo sư trường đại học Harvard: “Adrienne
Rich có một đóng góp rất quan trọng cho thơ . Bà có khả năng thể hiện lương tâm
Mỹ thời hiện đại. Bà có quyền năng điều khiển ngôn ngữ và hình ảnh để diễn đạt
điều đó.” Hay như Barbara Gelpi,
giáo sư đại học Stanford: “Adrienne Rich
là tiếng nói của phong trào nữ quyền khi phong trào này chỉ mới khởi đầu và
chưa có tiếng nói.”
Đối với người Việt, tên bà có lẽ hoàn toàn xa lạ. Nhưng chắc
chắn Việt Nam (hay cuộc chiến tranh Mỹ tiến hành ở Việt Nam) là một trong những
yếu tố có ý nghĩa trong cuộc đời và thơ văn của bà. Nhiều bài viết tưởng nhớ bà
nhắc đến những cuộc xuống đường và những bài thơ chống chiến tranh Việt Nam tạo
được âm vang sâu rộng. Chống chiến tranh
Việt Nam, tranh đấu cho dân quyền và những tâm tư dằn vặt của một người đàn
bà là những chủ đề trong tập thơ được giải
thưởng Sách Quốc Gia năm 1974 “Lao theo cuộc đắm tàu”. Thoạt đầu bà
không muốn nhận giải thưởng, nhưng sau đó bà đã cùng hai nữ thi sĩ khác có tác
phẩm đề cử tranh giải là Alice Walker và Audre Lorde nhân danh tất cả phụ nữ để
cùng nhận giải thưởng.
Nếu kể những giải thưởng Adrienne Rich từng được trao thì
nhiều lắm. Năm 22 tuổi, vừa tốt nghiệp đại học, bà đã được giải thưởng Nhà Thơ
Trẻ Yale 1951 với tập thơ đầu tay “Một
thay đổi của thế giới”. Ngay trong những bài thơ đầu tay này, Adrienne Rich
đã tỏ rõ xu hướng chính trị và xã hội sẽ
được lập đi lập lại và đào sâu hơn trong cả sự nghiệp sáng tác sau này. Ngoài các giải thưởng lớn nhỏ của Tạp Chí
Thơ, Hội Thơ Mỹ, Viện Văn học Nghệ thuật Quốc gia, Hàn lâm viện các nhà thơ Mỹ,
các giải thưởng mang tên Guggenheim, Shelley, Ruth Lily, Lenore MarshallL,
MacArthur, Wallace Steven, Griffin, bà cũng được trao nhiều huy chương vinh
danh tài năng nghệ thuật và đóng góp về thơ ca và tiến bộ xã hội. Hai trường đại
học là Harvard và Smith đã trao bà bằng cấp Tiến sĩ danh dự. Bà nhận tuốt, trừ huy chương Nghệ thuật Quốc gia do tổng thống
Mỹ trao (1997) vì bà nói: “theo tôi hiểu,
ý nghĩa thật sự của nghệ thuật không tương thích với nền chính trị vô đạo của
chính quyền này.”
Đó là thời gian Adrienne Rich làm những bài thơ trong tập “Cứu vớt nửa đêm” mà nhà văn Nam Phi
Nadine Gordimer nhận xét: “Trong những
bài thơ mới đáng kinh ngạc này, Adrienne Rich dám nhìn và mở rộng ngôn ngữ thơ
của bà như nhân chứng đối với kho báu – Cứu
vớt nửa đêm – mà chúng ta giải cứu từ nỗi sợ hải và vụn nát. Tác phẩm của
Adrienne Rich từ lâu đã thách thức những
phi lý xã hội dựa trên bạo lực và quyền hành thối nát. Trong Cứu vớt nửa đêm bà tiếp tục sự tìm tòi
đến tận cùng thế kỷ để, như bà nói, đương đầu với cái ghê sợ bằng niềm hy vọng,
trong ngôn ngữ phức tạp khi cần thiết, dễ cảm thông khi có thể - một thi pháp
có thể hiệu quả như thuốc giải độc cho thói tự mãn, tự quẩn trí, và tuyệt vọng. Tôi muốn tạo ra một đại sân khấu các tiếng
nói chứ không chỉ một cái tôi hạn hẹp.
Tôi viết cho cả những độc giả tôi
biết đang hiện hữu và những người tôi tưởng
tượng, tìm kiếm cái đẹp được cứu vớt của chính họ khi tôi tìm được cái đẹp của chính tôi.”
Chào đời ngày 16/5/1929 ở thành phố Baltimore, bang
Maryland, nước Mỹ, Adrienne Rich là con gái đầu lòng của một bác sĩ người Do
Thái và một nhạc sĩ dương cầm đạo Thiên Chúa. Trong nhiều tác phẩm sau này bà
thường bị dằn xé về cội nguồn văn hóa, nhưng cơ bản bà được sinh ra trong một
gia đình khá giả, hưởng một nền giáo dục tốt, trưởng thành như một cô gái nhà
lành, được cha mẹ khuyến khích làm thơ viết văn, và tập thơ đầu tay của bà được
các nhà phê bình nhận xét là “trang trọng” , “thanh nhã”, và “tự kiềm chế”. Nhưng từ khi tham gia phong trào dân quyền từ những năm cuối thập niên 1950 và đầu thập
niên 1960 (chống kỳ thị người da đen) Adrienne Rich cảm thấy được cởi trói và
tìm được ngôn ngữ cần thiết cho thơ bà chống lại áp bức, bà không còn là “gái ngoan” nữa, mà trở thành “người đàn bà
nguy hiểm”. Từ đó thơ bà là những tiếng nói đấu tranh cho công bằng xã hội, dân
quyền và nhân quyền cho những kẻ bị kỳ thị áp bức thiệt thòi: phụ nữ, người da
đen, dân nhập cư, người đồng tính.
Thơ không phải là chân lý, mà ngay cả “chân lý” cũng gây
tranh cải ở hai sườn núi khác nhau. Thơ Adrienne Rich, cuộc đời và lý tưởng của
bà, cũng có những nhận định và bình luận khác nhau. Nhưng hầu như các nhà phê
bình dù từ quan điểm nào cũng nhìn nhận
thơ Adrienne Rich hay, đóng góp về thi pháp và ngôn ngữ của bà không ai có thể
chối cải. Sau 83 năm trở trăn tìm kiếm để cứu vớt cái đẹp
ở cõi người ta, Adrienne Rich để lại khoảng
25 tập thơ cùng văn xuôi và một ảnh hưởng sâu sắc đối với nhiều thế hệ văn học
và phụ nữ. Một số nhà phê bình không muốn gọi bà là nhà thơ phụ nữ (woman poet)
vì cho rằng từ phụ nữ kèm theo sẽ giới hạn tầm cỡ của bà như một nhà thơ lớn,
ngang ngữa với bất cứ nhà thơ lớn (đàn ông) nào. Nhưng những người viết bài tưởng nhớ bà hôm nay , những phụ nữ
trẻ đang hưởng thành quả của phong trào nữ quyền, như Mary Rourke viết trên Los Angeles Times, Alison Flood trên The Guardian, Margalit Fox
trên New York Times, Kate Waldman trên Paris Review, (và nhiều nữa) đều trân trọng vinh danh bà như
một nhà thơ nữ quyền (feminist poet).
Lý Lan