Siêu gọn
“Cả đời tôi đeo đuổi một
ước mơ, ước mơ về một nơi tôi có thể gọi là nhà mình; nơi tôi ngồi bên cái bàn
nhỏ với những ý tưởng lớn, không bị ai quấy rầy; nơi tôi có thể chào đón bao
nhiêu người tùy thích, với khung cửa sổ nhỏ mở ra những mối quan hệ rộng. Tôi
đã theo đuổi ước mơ về một thế giới nơi tôi có thể an cư bất cứ nơi nào tôi muốn,
với cái giường nhỏ cho những giấc mộng to. Cả đời tôi đã đi theo ước mơ đó, và
giờ đây, lần đầu tiên, ước mơ đó đi theo tôi, bất cứ nơi nào tôi đi.”*
Lời thuyết minh của đoạn phim dài một phút về ngôi nhà một
mét vuông của Van Bo Le-Mentzel thể hiện một khái niệm di dân về nhà: nhà là bất
cứ đâu mà mình có được tự do và riêng tư để ngồi suy nghĩ và nằm mơ mộng. Nó siêu
gọn để có thể dịch chuyển bất cứ lúc nào đến bất cứ đâu mà nó được dành cho một
mét vuông. Chỉ cần một mét vuông trên mặt đất này thôi. Ước mơ của một con người
trốc khỏi cội nguồn sao mà cảm động. Nhưng thực tế là hàng trăm triệu người
đang sống trên mặt đất mà không sở hữu được một tấc đất để cắm dùi; đối với họ một
thuớc vuông là cả một ước mơ.
Ngôi nhà được coi là
nhỏ nhứt thế giới này có một cửa cái và
một cửa sổ, không gian vừa đủ để ngồi làm việc với cái máy tính bảng trên tay,
thò đầu ra cửa sổ chào hỏi người qua lại. Giường là tấm nệm gắn sát vách và
mái, muốn nằm chỉ việc hạ cái nhà xuống vị trí nằm ngang. Và khi ra khỏi nhà đi
chỗ khác, cứ kéo cái nhà theo sau, như kéo một cái va li to đùng. Không có bếp
hay nhà vệ sinh. Không hề gì. Khi người ta trẻ và lãng mạn, ngôi nhà chủ yếu
dành cho ba hoạt động kể trên, phần lớn năng lượng dành cho những hoạt động
ngoài trời, ngoài xã hội. Tất nhiên cái nhà này cần một môi trường thân thiện với
những tiện nghi công cộng mà người ta có thể xử dụng thhoải mái.
Tôi đã từng thấy những cái tương tự như vậy ở Việt Nam. Một xe
đẩy bán trái cây dạo của dân ngoại tỉnh kiếm sống ở thành phố, ban ngày là cửa
hàng, ban đêm hàng hóa được dồn lại để có vừa đủ chỗ cho một người (có khi kèm
cả trẻ em) nằm khoanh tròn trong giấc ngủ say sưa. Mái che bằng nhựa bao bọc được
sự riêng tư, và cũng tạo hình một mái nhà che mưa tránh gió. Hồi còn chiến
tranh, lúc tôi mới về ở xóm tản cư, nhà
là túp lều lá tạm bợ, nhưng cũng được mười mấy mét vuông cho một gia đình bốn
năm người chui ra chui vào. Có nhà chưa tới mười mét vuông, về sau lại dựng
vách chia ra, tách làm hai hộ khẩu. Dù vậy vẫn còn lớn hơn cái thùng phuy. Cái
thùng phuy rỉ sét đặt nằm ngang, trời
mưa gió cỡ nào người nằm ngủ trong đó cũng không lo dột. Hồi đó, khi thấy ông già sống trong cái thùng
phuy, tôi nhớ gì đâu cái nhà chòi của mình dưới quê, vốn là một cái lu da lươn
nứt mẻ, bị bỏ lăn lốc ở góc vườn sầu riêng.
Dĩ nhiên, có điều kiện vật chất để xây một cái nhà đàng
hoàng cho một cuộc sống thoải mái là mong muốn chính đáng mà nhiều người đã đạt
được như thành tựu đáng kể nhứt của đời người. Cái nhà, theo Stephen
Gardiner, mang ý nghĩa sự sáng tạo, một
cái gì đó mới, một nơi cư trú giải phóng con người khỏi ý nghĩ hang động. Không
chỉ là nơi che mưa tránh nắng hay nơi trú ẩn an toàn (hang động làm nhiệm vụ
này hoàn toàn chu đáo), nhà thể hiện những nhu cầu văn hóa khác nhau của con
người trong những thời đại và xã hội khác nhau.
Nhu cầu “nhà” trong xã hội hiện đại cơ bản là nhu cầu có được
sự riêng tư. Trong văn hóa Việt, sự riêng tư không được coi trọng. Anh chị em độc
thân ở chung nhà, ngủ chung phòng, là chuyện tự nhiên, cho dù bao nhiêu tuổi
hay tánh khí thói quen khác nhau như thế nào. Chỉ khi một người cưới vợ hay lấy
chồng mới có nhu cầu “ra riêng”. Mà khi đã ra riêng thì cuộc sống vợ chồng vẫn
là chung mọi thứ. Một người Việt chịu ảnh hưởng văn hóa “truyền thống”, xuất thân cơ hàn, khi thành đạt thì xây một
căn nhà khổng lồ để có thể đem hết cha mẹ anh chị em về ở , để chung hưởng phú
quí.
Lối sống phương tây là tìm kiếm tự do cá nhân trong không
gian sống riêng tư. Ở thành phố New York
chẳng hạn, có một triệu tám hộ gia đình chỉ có một hai nhân khẩu. Ở Âu châu hơn một phần ba dân số
sống độc thân. Mỗi người một cái nhà, hay một căn hộ. Người nhiều tiền một mình
ở nhà to, người ít tiền ở nhà nhỏ, có vẻ không có vấn đề. Nhưng trước đây, khi
xây nhà, người ta nghĩ đến “gia đình” nhiều hơn một nhân khẩu, và để ngăn người
cho thuê nhà nhồi nhét quá nhiều người trong không gian hẹp té, chính quyền các
đô thị có qui định nhà phải đạt một diện tích tối thiểu nào đó, không thể nhỏ
hơn, chẳng hạn 60 mét vuông.
Vào thời người còn thưa, ở nơi đất còn rộng, nguyên liệu rẻ,
nhân công thừa, thì một người ở một (hay nhiều) căn nhà bao lớn không thành vấn
đề. Nhưng bây giờ (và sau này) người càng lúc càng đông đúc, nguyên liệu đang cạn
kiệt, một người sử dụng bất cứ cái gì quá mức vừa phải (bất kể khả năng tài
chánh thế nào) là bị những người theo chủ nghĩa bảo vệ môi trường coi là vô đạo
đức. Một phong trào vận động người ta ở vừa đủ, giảm bớt hao tốn (tiền của họ
và tài nguyên trong trời đất). Cái nhà tiêu chuẩn được thiết kế nhỏ lại. Nhưng
bao lớn là to? Bao to là nhỏ?
Tháng 7/ 2012, thị trưởng thành phố New York mở một cuộc thi
thiết kế căn hộ độc thân cho một chung cư sẽ xây trên phần đất công của thành
phố, yêu cầu là mỗi căn hộ có diện tích từ 28 đến 30 mét vuông. Thông báo này,
giống như mọi thứ khác chính quyền Mỹ đưa ra, gây hai luồng phản ứng mạnh mẽ: ủng
hộ và chống đối. Nhà gì mà dưới 30 mét vuông, nước Mỹ chứ có phải thế giới thứ
ba đâu, người Mỹ (ba phần tư dân số có thể trọng vượt mức trung bình) đâu phải
chú lùn. Và những vật dụng gia đình “tiêu chuẩn Mỹ”, từ tủ lạnh, máy giặt, bếp
lò… toàn là đồ vĩ đại, làm sao đặt chúng
vô căn hộ tí hon?
Nhưng các nhà sản xuất đã đón gió trước rồi. Ngay lập tức, vô số mẫu mã siêu gọn của các đồ nội thất được
chào hàng cho những căn hộ siêu gọn. Phần nhiều từ châu Âu. Bên đó người ta đã
đi trước trong phong trào nhà siêu gọn, đồ đạc siêu gọn, đời sống siêu gọn. Nhật
cũng đặc biệt ngăn nắp và coi căn hộ 30 mét vuông là rộng rãi, nếu biết xếp đồ
nội thất vô tường khi không dùng tới. Thực tế là ở Mỹ cũng đã có những căn nhà
siêu gọn từ tám chín mét vuông đến hai ba chục mét vuông, mà không phải vì thiếu
đất hay đất mắc mỏ như ở thành phố New York. Đó là một sự lựa chọn cách sống,
như một người cổ vũ phong trào ở nhà siêu gọn nói:
“Nếu căn nhà lớn vài trăm thước vuông, người ta có thể ở
trong nhà cả ngày. Nhưng người ta không thể ở hoài trong căn nhà vài mươi thước vuông. Người ta phải ra ngoài,
hòa nhập với thiên nhiên, với xã hội, do đó người ta có được cách sống hài hòa,
cân bằng. Người ta có thể sống một mình mà không héo mòn trong cô độc.”
(*) Dịch từ lời thuyết minh phim One SQM House
